Dr. Mahfi Eğilmez
Asgari fiyatın artırılması
Enflasyonun yükseldiği bir ortamda taban fiyatın artırılması kaçınılmaz bir zorunluluktur. Enflasyon düşürülemediği bilhassa gelirini buna nazaran ayarlama imkanı olmayan fiyatlı kesitin satın alma gücünde ortaya çıkacak düşüşlerin fiyat artırımlarıyla ayarlanması gerekmektedir. Bu, sırf ücretlinin desteklenmesi açısından değil tıpkı vakitte iktisadın canlılığını kaybetmemesi açısından da gereklidir. Zira satın alma gücünün daima düşmesi insanların taleplerinin düşmesine, bu da büyüme oranının düşmesine ve akabinde işsizliğin yükselmesine yol açar.
Ne var ki taban fiyatın yüksek oranda artırılması iktisat açısından canlılığı muhafazasına ek olarak hayli karmaşık sonuçlar yaratacak bir adımdır. Birinci olarak minimum fiyatın artırılması öteki bütün fiyatların buna paralel yahut yakın oranlarda artırılması gerektirir. Aksi takdirde çalışanların birden fazla taban fiyat seviyesinde fiyat alır hale gelir. Münasebetiyle fiyat artışı minimum fiyat alanlarla sonlu kalmayıp bütün ücretlilere yayılır. Bunun iki sonucu olur: (1) Talep artışı ortaya çıkar ve bu artış enflasyonun daha da artmasına neden olur. (2) Şirketlerin maliyetleri yükselir ve bu yükseliş bunu kaldıramayacak olan şirketlerin işten eleman çıkarmasına yani işsizliğin yükselmesine yol açar.
Enflasyonun yükseldiği ortamlarda minimum fiyatın ve öbür fiyatların artırılması kuraldır ancak asıl sıkıntı enflasyonu, baz tesiriyle düşmesine aldanmayarak gerçek manada düşürecek tedbirlerin alınmasındadır.
Asgari fiyat artışının mikroekonomik etkileri
Burada ele alıp tahlil edeceğimiz bahis taban fiyat artışının mal fiyatları ve piyasalarda yaratacağı tesirlerdir. Minimum fiyatın yüzde 54 oranında artırılmasının rastgele bir malın üretimi ve tüketimi üzerindeki tesirlerini aşağıdaki hal üzerinden inceleyebiliriz.
A firmasının b malını ürettiğini düşünelim. Bu durumda A firması (zaman ünitesi başına) q1 kadar mal üretmekte ve bunları p1 fiyatından satmakta olsun. Bu durumda b malının piyasa istikrarı arz eğrisi (S1) ile talep eğrisi (D1)’in kesiştikleri 1 numaralı noktada oluşacaktır.
Asgari fiyatın yüzde 54 artması sonucu A firmasının, maliyetlerini, denetleyebilmek için birtakım çalışanlarını işten çıkardıktan sonra kalanlardan minimum ücretlilerin fiyatlarında yüzde 54, başkalarının fiyatlarında yüzde 40 artış yapmak zorunda kaldığını ve ortalama fiyat artışının yüzde 47 olduğunu varsayalım. Diyelim ki işten çıkarmalar ve fiyat artışları bir ölçü birbirini dengeledikten sonra A firmasının maliyetlerinde fiyat artışları nedeniyle toplamda yüzde 35 dolayında artış olmuş olsun. Bu durumda çalışan sayısında azalma olacağı için üretim ölçüsü düşecektir. Arz eğrisinin (S1) sola kayarak S2 pozisyonuna geçmesi arz ölçüsündeki azalışı gösteriyor. Bu azalışla birlikte A firması maliyetlerine gelen yüzde 35 artışı ürettiği malın fiyatına kısmen ya da büsbütün yansıtacaktır. Bu durumda yeni üretim ölçüsü q2, yeni fiyat da p2 olacaktır. Buna karşılık minimum fiyat münasebetiyle ortaya çıkan fiyat artışları piyasada talebi artıracak ve talep eğrisi (D1) sağa kayarak (D2) pozisyonuna geçecektir. Yeni istikrar noktası D2 ile S2’nin kesiştiği 2 numaralı nokta olacak bu noktada ölçü birinci haline (q1) dönerken fiyat da p3’e yükselmiş olacaktır.
Bu tahlilin temel varsayımı fiyatlar dışında öteki maliyetlerin değişmediği varsayımıdır. Onlar da değişmeye başladığında tesirler daha büyük olacaktır.
Özetle: (1) Taban fiyat artışı, şayet firmaların üzerinde kalırsa, üretim ölçüsünde pek bir değişikliğe neden olmazken fiyatların yükselmesine ve işsizliğin artmasına yol açacaktır. (2) Minimum fiyat artışı, şayet devlet tarafından üstlenilirse bile minimum fiyat dışındakilerin de misal fiyat artışı talepleri ortaya çıkacak ve sonuçta ister istemez fiyatlardan ötürü maliyetlere gelecek artışlar fiyatlara yansıyacaktır. (3) Taban fiyatı kısmen devlet, kısmen firmalar üstlenirse bu durumda bir ölçü maliyet artışı bir ölçü da kamu harcaması artışı olacağı için fiyatlar tekrar artacaktır.
Asgari fiyat artışının makroekonomik wtkileri
Makroekonomide, iktisadın genel istikrarını farklı yaklaşımlarla açıklamak mümkündür. Bunlardan en çok bilinen ve yaygın kullanılanı Keynesyen Çapraz denilen, toplam arz (AS) ile toplam talebin (AD) kesişme noktasına nazaran mevzuyu açıklayan tahlildir. Burada mevzuyu bu tahlile nazaran ele alıp açıklayacağız.
Aşağıdaki halde dikey eksende iktisattaki harcamalar, yatay eksende ise toplumun geliri (GSYH) yer alıyor. Bilindiği üzere GSYH’nin üç farklı yolla ölçülmesi mümkündür. Bunlar ortasında en çok kullanılanları harcamalar prosedürü ve üretim metodudur. Bunlara nazaran ölçülen GSYH birbirine eşit çıkar. Zira tarif gereği bir iktisatta harcamalar toplamı gelirlere eşittir. Bu durumda aşağıdaki biçimde 0 noktasından her iki eksene de eşit uzaklıkta yani 45 derecelik bir çizgi çizersek bu çizgi bize toplam arz (AS) eğrisini verir. Her iki eksene de eşit uzaklıkta olduğu için bu çizgi üzerindeki her noktada gelirler ile harcamalar birbirine eşittir. AD1 doğrusu bize harcamaların toplamını (özel tüketim ve yatırım harcamaları, kamu kısmı tüketim ve yatırım harcamaları ve ihracat – ithalat farkı) gösterir. AD1 doğrusunun AS doğrusunu kestiği 1 noktasında iktisat, toplam E1 ölçüsünde harcama yaparak Y1 ölçüsünde GSYH yaratmaktadır. 1 noktasında 0E1 harcama ölçüsü, 0Y1 gelir ölçüsüne eşittir.
Ekonomi, 1 noktasında istikrarda iken taban fiyatı artırdığımızı düşünelim. Kelam konusu fiyat artışı, bu fiyatı elde edenlerin harcamalarının da artmasına, onların harcamasını gelir olarak elde edenlerin harcamasının artmasına yol açacağı ve çarpan tesiri yaratacağı için harcamaların E1’den E2’ye yükselmesinin sonucunda iktisat yeni istikrar noktası olan 2’ye geçecek ve bu noktada gelir de Y1’den Y2’ye yükselmiş olacaktır. Özetle harcamaların artması GSYH’yi artıracak ve iktisat büyümüş olacaktır. İşin bu istikameti olumlu katkıdır. Ne yazık ki mevzu bununla bitmiyor. İşin bir de olumsuz yanı var. Minimum fiyat artışı ve ona bağlı olarak fiyatlarda ortaya çıkacak genel artış ister istemez toplam talepte artış yaratacak bu da fiyatların artışa geçmesi yani enflasyonun ortaya çıkması manasına gelecektir.
Özetle: (1) Kısa periyotta; özel kesimde maliyetler artacak, işten çıkarmalar ve hasebiyle işsizlik oranında artış yaşanacak, maliyet artışları fiyatlara yansıtılacak ve enflasyonda yükseliş olacaktır. Ayrıyeten maliyet artışları nedeniyle ihracatta düşüş ortaya çıkabilecektir. Görüleceği üzere kısa periyotlu tesirler olumsuz tesirlerdir. (2) Orta – uzun periyotta; minimum fiyat ve paralel olarak başka fiyatlardaki artış, tüketim eğilimi yüksek olan fiyatlı bölümün daha çok harcama yapmasına bu da talebin artmasına yol açacaktır. Bunun sonucunda, formda gösterildiği üzere, gelirler de artacak ve GSYH büyümesi üst gidecektir. İktisadın canlanması, talebin ve büyümenin artması, özel kısmın cirolarında artışlar yaratarak, başlangıçtaki kayıplarını telafi edecek gelişmelere yol açabilecektir. Harcamalardaki artış, dolaylı vergilerin, gelirlerdeki artış da dolaysız vergilerin tahsilâtını artıracağı için devletin vergi gelirlerinde artış ortaya çıkacaktır. Görüleceği üzere orta – uzun periyotlu tesirler olumlu tesirlerdir.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in ferdî blog sitesinden alınmıştır