Daniş Baykan*
Nif Dağı, batısındaki İzmir, kuzeyindeki Spil Dağı ve doğusundaki Bozdağlar ortasında yer alır. Nif Dağı Karamattepe’de ele geçen metal buluntu ve arkeometalürji dataları, burada kapsamlı bir metal üretimini kanıtladı. Karamattepe’nin antik madencilerin bronz dökümü, gümüş ayrıştırma, demir izabesi ve demir dövme süreçleri yaptıkları mutlaklık kazandı.
Bir Antik Çağ madencisinin metali cevherden objeye dönüştürme kademelerini şöyle sıralayabiliriz: Hammaddeyi elde etme, cevheri hazırlama, izabe ve şekillendirme. Antik Çağ’da cevher, açılan galerilerden yahut yüzeyden elde ediliyordu. Metal cevherlerinin ufak modüllere ayrılması, bazen yıkanması bazen de kavrulması cevherin hazırlık aşamalarındandır. Fırın ısısından tasarruf etmek ve daha saf eser elde edilmesinde kullanılan cevher zenginleştirme taşlarının örneklerini Karamattepe’nin antik madencileri de kullandı. Ufalama sonrasında, cevher kesimlerinin boyutlarına ve üretim yerinin suya yakınlığına bağlı olarak bazen yıkama süreci gerçekleştirilirdi.
Cevher zenginleştirme havanlarında cevher hazırlayanlar. Karamattepe’nin güney doğusunda tespit edilen, kimi ana kaya çukurları ve ortalarındaki su kanallarının cevher yıkamayla bağlı olduğu düşünülmektedir. Cevheri daha saf hale getirmek için yapılan kavurma süreci de Antik Çağ’da tercih edilen prosedürler ortasındadır. Bu basamakta bir ölçü cevher üzerine yığılan odun ve çalılar yakılır. Kavurma sürecinde emel hem tane boyutunu küçültmek hem de saflaştırarak fırın ısısından tasarruf sağlamaktır. Kavurulan cevher içerisindeki kireç üzere ısıya hassas gözeneklerin genleşmesiyle ufalanma ve de saflaşma gerçekleşir. Karamattepe hafriyat alanının güneyindeki yanarak kireçleşmiş taşların bulunduğu alan, antik madenciliğin kavurma basamağına işaret eder.
MADENCİLER CEVHERE DEĞİL ORMANA YAKINDI
Karamattepe’deki demir izabe fırınları, demir işlikleri, tamamlanmamış demir eserler ve süngerimsi dokulu tam işlenmemiş üretimler antik demircilerden günümüze kalanlardır. Burada en çok üretim verisini barındıran metal, demirdir. Bölgede ve yakın etrafta demir cevherleri bulunmaktadır. Demir izabe ısısının sağlanması için kesinlikle kömüre gereksinim vardır. Demir cevheri fırında fakat ısının bin 200 santigrat derece civarına çıkartılmasıyla izabe edilebilmektedir. Lakin bu ısının odun ateşiyle sağlanması mümkün değildir. Antik Çağ şartları ve teknolojisi düşünüldüğünde yalnızca odun kömürü kullanımı vardır. Öbür kömürlerin kullanımı daha geçtir. Kaliteli ve yüksek kalorili odun kömürü, odunların kuru otların altında alevsiz ve uzun müddette denetimli bir halde yakılmasıyla elde edilir. Yüzlerce yıldır devam eden bu sürece günümüzde Anadolu’da ‘torak’ denilmektedir. Torak için yığılan odun yükünün beşte biri oranında odun kömürü elde edilmiş olur.
Karamattepe Metal İşliği genel canlandırma. Günümüzde kullanılan oranlarla Antik Çağ üretimlerini karşılaştırarak birtakım hesaplar ve oranlar oluşturmamız mümkün olabilmektedir: 40 ton odundan 8 ton odun kömürü elde edilir. 8 ton odun kömürü 1 ton demir cevherinin izabesinde kullanılır. 1 ton cevher bu bölgenin maden yatağı özellikleri ve Antik Çağ teknolojisi düşünüldüğünde yaklaşık 350 kg demir yapar. Bunun fireler sonrası ve nesne haline getirilmesi lakin 200 kg olabilir. Münasebetiyle bir antik demir işliğinde 200 kilo demir obje elde etmek için bir ton cevheri yaklaşık 300 yetişkin çam ağacıyla izabe etmek gerekliydi. Bu yüzden antik demirciler cevher yerine ormana daha yakın olmayı tercih etmişlerdir. Karamattepe’nin yakın etrafındaki iğne yapraklı doğal ormanın günümüzdeki varlığına dayanarak evvelden de bu biçimde olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.
Odun kömürü / torak imali. Yakın vakte kadar MÖ 3.-1. yüzyıla tarihlenen, İtalya Populonia Baratti demir fırını Antik Çağ’ın yerinde saptanmış en erken demir izabe fırınıydı. Tekrar yakın vakte kadar MÖ 1. binyıl için demir üretimi ve fırın datalarının son derece sonlu olduğu genel bir kabuldü. Buna rağmen Nif Dağı hafriyatında Karamattepe metal işliğindeki fırınların saptanmasıyla artık Batı Anadolu’da MÖ 6. yüzyıldan itibaren demir izabe fırınlarının kullanıldığını biliyoruz.
DEMİRCİ İŞLİKLERİ
Yüksek ısıya ulaşma metotlarından biri de üfleçlerin kullanıldığı körüklemedir. Saz, ahşap üzere ısıya dayanıksız gereçten yapılan üfleme çubuklarının közle temas eden ucuna -bazen üflemenin yapıldığı uca da- pişmiş toprak, taş üzere üfleçler eklenmiştir. Klâsik üretimin devamlılığını ve etnoarkeolojinin metalürji işlikleri için geçerliliğini göstermesi açısından Tunç Çağ ve Osmanlı üfleçleri ile iki adet Karamattepe pişmiş toprak üfleç modülünün benzerlikleri değerlidir. Antik demir izabe fırınlarında iç ısının yüksek tutulması için vazo fotoğraflarından öğrendiğimize nazaran fırının üst açıklığını büsbütün kapatacak kaplar yerleştirilmiştir. Bunda maksat içeride körüklemeyle artırılan közlenmenin havayla temasının kesilerek küllenme mühletini uzatmak, münasebetiyle ısıyı yüksek tutmaktır.
Metalürji fırın ve ocakları, körükleme. Fırın ağzına yerleştirilecek kabın pişmiş topraktan olacağı düşünüldüğünde yüksek ısıda devamlı kalması sebebiyle deforme olabileceği için bugün Hindistan, Afrika üzere klasik üretime devam eden yerlerden bildiğimiz kadarıyla içerisinde su dolu olarak kullanıldığını düşünmeliyiz. Antik vazo fotoğraflarında fırının üzerinde betimlenen kapların kapaklı olmasının nedeni de içinin su dolu olmasıdır; kapak buharlaşmayla su kaybını en aza indirerek, kap içindeki suyu daha uzun tutmasını sağlamaktadır. Karamattepe demir izabe fırınlarından birinin çabucak yakınında tespit edilen disk biçimindeki bir taş, betimlenen izabe fırınlarının üzerinde duran bir pişmiş toprak kabın kapağı olmalıdır.
Fırın ağzı bir kapla kapatılmış betimler ve Karamettepe fırını canlandırması. Fırın izabesi sonrasında artık demir dövme kademesine geçilir. Demir üretiminde izabe sonrasında süngerimsi fırın çıktısı cüruf ve kömür parçacıklarından arındırılmak üzere dövülmelidir. Süngerimsi kütlenin fırından çıkartılışı sırasında bilhassa üste gerçek daralan fırınların, kısmen yahut büsbütün yıkılması gerekebiliyordu. Dövme sırasında direkt bir objenin şekillendirmesi yapılabileceği üzere sonrası için külçeye dönüştürmek de mümkün.
Karamattepe’de şimdi dövülme kademesine geçmemiş, süngerimsi dokuyla kalmış kütlelerin olduğunu kesitte görülen hava boşluklarından anlıyoruz. Fırın çıktısı kütlenin yabancı kesimlerden arınması ve yapısının bütünleşip gözeneksiz hale gelmesi için birçok defa ısıtılıp dövülmesi gerekir. Karamattepe demir buluntularının büyük çoğunluğu dövme sürecinden kalanlardır. Dövme kademesine geçildiğinde kütlenin yine ısıtılması için artık bir fırın yerine bir ocak kâfi olduğundan dövme sürecinin yapıldığı yerlerin tanımlanmasında bu detaya dikkat edilmelidir. Fırın tespit edilen alanlar demir izabesi yapılan üretim yerleridir, yalnızca ocak ve etrafında gerekli örs, su çukuru, kömür çukuru üzere izlerin bulunduğu alanlar ise demir işlikleridir. Sert çay taşlarından örsler üzerinde dövüldüğü için içbükey dairesel görünüm alan demir kütlelerden Karamattepe’de saptanmıştır. Burada demirci işliği olarak isimlendirebileceğimiz, içerisinde ocakların bulunduğu yerler da bulunmaktadır.
Karamattepe’deki demir dövme, ok ucu yapan Pers demirciler. DEMİRDEN NE ÜRETİLİYORDU?
Karamattepe antik madencilerinin üzerinde imalat yaptıkları çukurların, bulundukları yerler ve üretim süreçleri göz önüne alındığında su, kül, cevher, kömür barındırmaya yönelik oldukları, birtakım ufak çukurların ısıl süreç uygulanmış ocak fonksiyonlu oldukları söylenebilir. Bunun haricinde, yeniden olasılıkla su emelli kullanıma yönelik büyük küplerin alt kısmının oturtulması için düzenlenmiş ana kaya oyukları bulunmaktadır.
Karamattepe’de demirden ne üretildiğinin tanımlanabilmesi için öncelikle demir objelerin tipolojik tasnifi yapıldı. Tasnif sonrasında Karamattepe demir işliklerinde hem külçe hem de obje üretiminin varlığı açık biçimde tespit edildi. MÖ 1. binyıldan MS 2. binyıla kadar genel biçimini koruyan klasik dörtgen kesitli demir külçelerden Karamattepe’de de örnekler bulunmuştur. Dört ana tipe ilişkin beş yüzü geçkin demir ok ucu, buluntular ortasında öne çıkar. Burada periyot için alışılmış demir külçelerin çokça bulunmasının esas nedenlerinden biri de bu alanda üretilen kimi ok uçlarıdır. Bu ok uçlarından üç yüzden çok örnek bulunmuştur. Bu ok uçlarının imalatında devrin klâsik demir külçeleri ikiye bölünerek sap ek edilmektedir. Bu nedenle Karamattepe’de çok sayıda demir ok ucunun yanı sıra demir külçe modüllerinin bulunması da mühimmat imalatına işaret eder. Burada içerisinde ocak bulunan ve ısıl süreç uygulama izleri taşıyan dört yerin demir dövme atölyesi olarak kullanılmış olması mümkündür.
İLK PERS MÜHİMMAT İMALATHANESİ
Tüm bu datalar ve saptanan üretiminin yoğunluğu Karamattepe’nin Perslerin batı ilerleyişinde kullanılan bir işlik olduğunu kesinleştirmektedir. İzmir’de Karamattepe, Klazomenai ve Phokaia yahut Van Pürneşe üzere MÖ 1. binyıl Anadolu demir işliklerine bakıldığında Karamattepe’nin kapsamlı üretimi ortadadır. Burada en az dört demir dövme işliği, açık alanda üç demir izabe fırını ve üretimin her kademesinden çok sayıda buluntu tespit edilmiştir. Karamattepe birinci metal işlik evresi MÖ 625-546, ikinci metal işlik evresi MÖ 546-510 aralıklarına tarihlenmiştir. Ayrıyeten Karamattepe’nin saptanan birinci Pers mühimmat imalathanesi olduğunu ve en erken tarihli demir metalürji fırınlarından üçünü barındırdığını vurgulayalım. Pers ordusu Kıta Yunanistan’daki Marathon, Thermopylon ve Plataea üzere büyük çarpışmaları gerçekleştirmeden Batı ilerleyişlerine başlamış MÖ 512’de Abdera’yı denetimlerine geçirmişlerdi. Bu nedenle Karamattepe 2. Metal İşliği evresi Sardes’in alınışından sonra kullanılmaya başlanarak aralıksız olarak Pers ordusunun batıya gerçek ilerleyişi başlayana dek kullanılmış olmalıdır. Pers ordusu mühimmat imal eden zanaatkârlarla birlikte hareket ettiğinden muhtemelen Karamattepe demir işliği birinci batı ilerleyişi başladıktan sonra Persler tarafından terk edilmiş ve işlik fonksiyonunu yitirmiş olmalıdır.
Pers ordusuyla hareket eden ordu zanaatkârları bilhassa de demirciler kıymetli bir pozisyonda ve değerdeydi. Ordu mühimmatını yapan bu zanaatkârlar bazen kumandanlar kadar ayrıcalığa sahip olabiliyorlardı. Cevherin madenden çıkışından eser haline gelişine kadar olan sürecin mimarları demirci zanaatkârlar Persler tarafından, “teknolojinin temini” manasını taşıdığı için önemsenmiştir. Perslerin demirci zanaatkârlara verdiği kıymetin günümüz madenci ve zanaatkârlarına verilmediği de ne yazık ki açıktır.
*Trakya Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı, Profesör Dr.